استرس گرمایی دام
استرس گرمایی در دام (Heat Stress) به حالتی گفته میشود که دمای بدن به دلیل گرمای زیاد محیط افزایش یافته و سیستم تنظیم حرارت بدن دیگر قادر به حفظ تعادل نیست. در این حالت حیوان تلاش میکند با تنفس سریعتر، کاهش مصرف خوراک و تغییر رفتار، دمای بدن خود را کاهش دهد. در مقابل، گرمازدگی (Heat Stroke) مرحله پیشرفتهتر این وضعیت است که در آن دمای بدن بیش از حد بالا رفته و عملکرد اندامهای حیاتی مختل میشود.
در واقع یکی از چالشهای اصلی که دامداران با آن روبرو هستند، استرس گرمایی در دام است. با تغییرات آب و هوایی و افزایش دما، این مسئله نه تنها در فصلهای گرم، بلکه در مناطق گرمسیری و نیمهگرمسیری به یک تهدید دائمی تبدیل شده است. استرس گرمایی در دام میتواند منجر به کاهش تولید شیر، افت وزن، مشکلات تنفسی و حتی مرگ دام شود.
دامها، به ویژه گاوهای شیری، به دلیل فرآیندهای داخلی مانند تخمیر شکمبهای و متابولیسم بالا، مقادیر زیادی گرما تولید میکنند. زمانی که دمای محیط افزایش مییابد، جریان خون بیشتری به پوست منتقل میشود تا حرارت دفع شود؛ همین موضوع باعث کاهش خونرسانی به پستان و در نهایت افت تولید شیر میشود. مکانیسمهای اصلی دفع این گرما عبارتند از:
- تشعشع: دفع گرما از طریق پوست.
- هدایت: انتقال گرما به اجسام خنکتر در تماس با بدن.
- همرفت: انتقال گرما توسط جریان هوا.
- تبخیر: از طریق تعریق و تنفس.
وقتی دمای محیط و رطوبت افزایش مییابد، کارایی سه مکانیسم اول به شدت کاهش پیدا میکند و بار اصلی بر دوش تبخیر میافتد. اما در روزهای بسیار مرطوب، حتی تبخیر نیز کارایی خود را از دست میدهد، زیرا هوای اشباع شده از رطوبت، قادر به جذب رطوبت بیشتری نیست. اینجاست که تنش گرمایی دام به اوج خود میرسد.
| شاخص عملکردی | میزان کاهش در شرایط گرما | توضیح |
|---|---|---|
| تولید شیر در گاو شیری | ۲۵ تا ۳۰ درصد | کاهش خوراک و اختلال در متابولیسم |
| باروری گاو و گوساله | ۳۰ تا ۴۵ درصد | کاهش ترشح هورمونهای جنسی |
| رشد دام گوشتی | حدود ۲۰ درصد | کاهش مصرف انرژی برای رشد |
| سلامت گوسالهها | ۱۰ درصد افت بقا | افزایش گرمازدگی و کمآبی بدن |
عوامل ایجاد استرس گرمایی در دام
یکی از اصلیترین علل آن افزایش دما محیط و ایجاد تنش گرمایی در بدن دام است. دامها، به ویژه گاوها، به دلیل محدود بودن مکانیسمهای تنظیم دما، بیشتر از طریق تنفس و هارینگ (له له زدن) حرارت اضافی را دفع میکنند، و همین موضوع آنها را نسبت به گرما حساستر میکند.
عوامل ژنتیکی نیز در استرس گرمایی دام نقش مهمی ایفا میکنند. نژادهای بومی نسبت به نژادهای وارداتی مانند هلشتاین مقاومتر هستند، اما در شرایط شدید، همه نژادها آسیب میبینند.
حتی اگر دما خیلی هم بالا نباشد رطوبت بالا موجب تشدید تنش گرمایی در گاو میشود، زیرا رطوبت مانع تبخیر رطوبت از زبان و بینی دام میشود.
علاوه بر این، تغذیه نامناسب میتواند حساسیت به حرارت را افزایش دهد. مصرف غذای پُرپروتئین در شرایط گرما، متابولیسم را بالا برده و باعث تولید حرارت بیشتر در بدن میشود.
برای جلوگیری از این موضوع، دامداران باید شاخص THI (Temperature-Humidity Index) را محاسبه کنند و اگر مقدار آن بالای 80 باشد، خطر جدی است.
| شاخص THI | وضعیت | تغییرات قابل مشاهده |
|---|---|---|
| 70-72 | آستانه استرس | قلب، دمای شکمبه و دمای سطح بدن تقریباً عادی است. |
| 73-78 | استرس خفیف تا متوسط | افزایش ضربان قلب و دمای شکمبه، افزایش زمان ایستادن و مصرف آب. |
| 79-88 | استرس متوسط تا شدید | افزایش بیشتر دمای بدن و هورمونهای استرس، کاهش مصرف خوراک و افزایش مصرف آب. |
| 89-96 | استرس شدید | خطر بالای مرگ، کاهش شدید مصرف خوراک، افزایش زیاد ضربان قلب و دمای بدن. |
علائم و نشانههای استرس گرمایی در دام
- له له زدن شدید: این واضحترین و شایعترین نشانه استرس گرمایی در گاو است. دام برای افزایش تبادل حرارتی از طریق ریهها، شروع به تنفس سریع و کم عمق میکند. تعداد تنفس طبیعی گاو حدود 20-40 بار در دقیقه است که در شرایط تنش گرمایی میتواند به بیش از 130 بار در دقیقه برسد. علت له له زدن گاو در این شرایط، تلاش ناامیدانه بدن برای دفع گرمای اضافی از طریق مجاری تنفسی است.
- کف کردن دهان: علت کف کردن دهان نیز نشانهای از استرس گرمایی در دام است. در گرما، دامها بزاق بیشتری تولید میکنند، اما اگر کف کند، ممکن است به کم آبی یا مسمومیت حرارتی اشاره کند.
- کاهش فعالیت و بیحالی: دامها برای کاهش تولید گرمای داخلی، کمتر میایستند، حرکت میکنند و یا غذا میخورند. آنها ترجیح میدهند در سایه دراز بکشند.
- افزایش مصرف آب: دامها برای جبران آب از دست رفته از طریق تنفس، به طور مداوم و به مقدار زیاد آب مینوشند. علت زیاد آب خوردن گاو مستقیماً به تنش گرمایی در گاو مربوط است.
- کاهش مصرف خوراک: برای کاهش حرارت ناشی از متابولیسم غذا در شکمبه، دامها به طور قابل توجهی از مقدار غذای مصرفی خود میکاهند. این کاهش میتواند تا ۲۰-۱۵ درصد نیز برسد.
| شدت | نشانههای رایج | اقدامات فوری |
|---|---|---|
| خفیف | تنفس کمی زیاد، بیقراری، تعریق خفیف، تمایل به سایه | فراهمکردن سایه، آب خنک، جلوگیری از جابجایی دام |
| متوسط | تنفس 90-120 بار در ثانیه، بزاق زیاد، دهان باز، ایستادن دسته جمعی | استفاده از فن و مهپاش، دادن الکترولیتها، کاهش خوراک انرژی |
| شدید | تنفس بیش از 130 بار در ثانیه، له له شدید، بزاق ریزی، بیحالی | انتقال به سایه خنک، خیسکردن تدریجی با آب ولرم، تماس با دامپزشک |
| گرمازدگی | تنفس نامنظم، دمای بدن بالا 41 درجه، ضعف شدید، احتمال تشنج | اقدام اضطراری، تماس سریع با دامپزشک، سرمتراپی و تزریق مایعات و داروهای ضدالتهاب |
تأثیرات تنش گرمایی بر تولید و سلامت دام
استرس گرمایی در دام، تأثیرات بلندمدتی بر سلامت و اقتصاد دامپروری دارد. تنش حرارتی در گاو شیری تولید شیر را 10 تا 25 درصد کاهش میدهد، زیرا دامها انرژی را صرف خنکسازی میکنند نه لاکتاسیون. همچنین درصد چربی و پروتئین شیر تحت تأثیر آن کاهش یافته و کیفیت شیر برای فرآوری ضعیف میشود.
استرس گرمایی (Heat Stress) سیستم ایمنی را ضعیف کرده و دام را مستعد عفونتهای تنفسی و گوارشی میکند. گرمازدگی گاو میتواند به سندرم متابولیک منجر شود، جایی که سطح کورتیزول (هورمون استرس) بالا رفته و التهاب ایجاد میکند. در نهایت هزینههای دامپزشکی را بالا برده و کیفیت گوشت را کاهش میدهد.
استرس گرمایی در گاو شیری میتواند منجر به ناباروی شود، زیرا هورمونهای تولیدمثلی مختل میشوند.
در سطح اکوسیستم، افزایش مصرف آب توسط دامها (تا ۱۰۰ لیتر روزانه) فشار بر منابع آبی میگذارد. برای مقابله، دامداران میتوانند به سمت نژادهای مقاوم مانند سمینتال حرکت کنند.
روشهای پیشگیری از استرس گرمایی در دام
اولین گام، طراحی آغلهای مناسب یعنی سقفهای عایق با ارتفاع استاندارد، دیوارهای تهویهدار و سایهبان است. همچنین، سیستمهای مهپاش یا فنهای صنعتی میتوانند دما را ۵-۱۰ درجه کاهش دهند.
در شرایط گرمایی، جیره را به غذاهای پر فیبر و کم پروتئین تغییر دهید تا حرارت متابولیک کم شود. اضافه کردن مکملهای معدنی مانند سدیم، پتاسیم و منیزیم میتواند به حفظ تعادل الکترولیتی بدن دام کمک کند. همچنین توصیه میشود زمان شیردوشی را به صبح زود یا شب منتقل کنید تا استرس گرمایی در گاو شیری کاهش یابد.
نظارت روزانه بر دمای بدن دامها، میزان مصرف آب و خوراک نیز اهمیت زیادی دارد. دامدارانی که از ابزارهای دیجیتال پایش دما استفاده میکنند، معمولاً زودتر از دیگران متوجه بروز استرس گرمایی در دام ها میشوند و میتوانند از خسارت جدی جلوگیری کنند.
لیست راهکارهای عملی
- نصب سایهبان و تهویه قوی
- تأمین آب همیشه خنک و تمیز
- جیرهبندی در ساعات خنک
- واکسیناسیون پیشگیرانه
- استفاده از مکمل های معدنی
با این روشها، میتوان گرمازدگی گاو را تا ۸۰% پیشگیری کرد.
درمان استرس گرمایی در دام
برای درمان تنش گرمایی در دام، ابتدا باید آنها را به سایه منتقل کنید و با آب خنک (نه سرد) بدنشان را مرطوب سازید. تزریق الکترولیتهای وریدی و آنتیبیوتیکها برای جلوگیری از عفونت توصیه میشود.
افزودن بیکربنات سدیم برای کاهش اسیدی شدن شکمبه و درمان کف کردن دهان گاو مفید است. همچنین استفاده از پروبیوتیکها و مخمرها به تثبیت محیط روده کمک میکند.
برای درمان گرمازدگی گوساله، با توجه با حساسیت بالاتری که دارند باید حیوان را سریعاً به فضایی خنک و سایهدار ببرید، بدنش را با آب خنک مرطوب کنید و یک جریان ملایم هوا یا پنکه برای خنکسازی بهتر فراهم نمایید. اگر گوساله دچار بیحالی، تنفس سریع یا ناتوانی در ایستادن بود، لازم است دامپزشک آن را معاینه کند تا سرمدرمانی و اقدامات حمایتی مانند تجویز ضدالتهابها یا ویتامینها انجام شود.
در درمان گرمازدگی ممکن است دامپزشک داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی، ویتامین های محلول در آب و آنتی بیوتیک جهت جلوگیری از عفونتهای ثانویه تجوز کند.
نتیجه گیری
استرس گرمایی در دام یک تهدید جدی و پرهزینه است که هیچ دامداری نمیتواند آن را نادیده بگیرد. این پدیده با علائمی مانند له له زدن، کف کردن دهان و کاهش تولید خود را نشان میدهد و میتواند خسارات جبرانناپذیری به بار آورد. با این حال، خوشبختانه این یک مشکل غیرقابل مدیریت نیست. با سرمایهگذاری روی راهکارهای عملی مانند تأمین سایه، نصب سیستمهای خنککننده و مدیریت هوشمندانه تغذیه، میتوان اثرات منفی تنش گرمایی در گاو شیری و سایر دامها را به حداقل رساند و علاوه بر حفظ سلامت گله، سودآوری واحد دامپروری خود را در بلندمدت تضمین کرد. هوشیاری، مشاهده دقیق و اقدام به موقع، کلیدهای موفقیت در این نبرد فصلی هستند.
سوالات متداول
علت له له زدن گاو چیست؟
له له زدن واکنشی طبیعی برای افزایش تبادل حرارت از طریق ریهها است. دام با افزایش نرخ تنفس و خارج کردن زبان سعی دارد گرمای بدن را دفع کند.
چرا گاو دهانش کف میکند؟
علت کف کردن دهان گاو معمولاً افزایش دمای بدن و تنفس سنگین است. در این شرایط بزاق خشک شده و به صورت کف از دهان خارج میشود. اگر این حالت همراه با بیحالی و کاهش اشتها باشد، نشانه استرس گرمایی شدید است.
علت زیاد آب خوردن گاو چیست؟
بدن برای جبران تعریق و تبخیر آب از طریق تنفس به آب بیشتری نیاز دارد. گاو ممکن است تا دو الی سه برابر حالت عادی آب بنوشد تا دمای بدن خود را تنظیم کند. آب نقش کلیدی در خنک کردن اندام های داخلی و دفع سموم دارد.
چگونه میتوان از بروز این پدیده جلوگیری کرد؟
با فراهم کردن تهویه مناسب، تأمین آب خنک، استفاده از سایهبان و تنظیم جیرهی غذایی مطابق فصل گرم سال.
شرکت فراگامان هزاره سوم واردکننده و تامین کننده افزودنی خوراک دام، طیور و آبزیان می باشد.
